पात्रोपिच्छे आश्विन शुक्ल पूर्णिमा व्रत फरक लेखिएकाले अन्योल

काठमाडौँ । २९ असोज २०८१, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले स्वीकृति दिएका पात्रो (पञ्चाङ्ग) हरूमा आश्विन शुक्ल पूर्णिमा व्रतका बारेमा फरक फरक दिन उल्लेख भएपछि आम मानिसमा भ्रम उत्पन्न भएको छ ।

समितिले स्वीकृति दिएको तोयनाथ पन्तको पञ्चाङ्गमा पूर्णिमा व्रत असोज ३० गते बुधबार लेखिएको छ । अन्य पञ्चाङ्गमा भने कात्तिक १ गते बिहीबार लेखिएको छ । यसले पञ्चाङ्ग प्रयोगकर्तामा कुन दिन पूर्णिमा व्रत बस्ने भन्ने भ्रम उत्पन्न भएको हो । पात्रोका प्रयोगकर्ता मच्छेन्द्र सापकोटा आश्विन शुक्ल पूर्णिमाको व्रतका बारेमा फरकफरक दिन उल्लेख भएर कुन दिन मनाउने भनी भ्रम भएको बताउँछन् ।

तोयनाथ पन्तको पञ्चाङ्गका सम्पादक सूर्यनाथ पन्त भूलबस पूर्णिमा व्रत असोज ३० गते हुन गएकामा सच्याएर अर्को पञ्चाङ्ग निकालिएको बताउँछन् । पहिले छापिएको पञ्चाङ्ग बजारबाट प्रयोगकर्ता कहाँ पुगेर प्रयोगकर्तामा अन्योल भएको हुनसक्ने उनको दावी छ । अशुद्ध पात्रोका विषयमा केही जानकारी नपाएको प्रयोगकर्ता बताउँछन् ।

समितिका सदस्य एवं धर्मशास्त्रविद् प्राडा देवमणि भट्टराई पूर्णिमा व्रतलाई साँझमा पूर्णिमा तिथि हुनुपर्ने भएकाले कात्तिक १ गते हुनेगरी निर्णय गरिएको बताउँछन् । कोजाग्रत पूर्णिमाका लागि भने मध्यरातमा पूर्णिमा चाहिने भएकाले असोज ३० गते हुनेगरी निर्णय गरिएको पनि उनले सुनाए । अखिल बलि पूर्ति भने असोज ३० गते बुधबार नै परेको समितिले जारी गरेको विज्ञप्तिमा जनाइएको छ ।

From: रासस

ग्रह गणना र आकाशीय ग्रह अवस्था मिलाउने बहस सुरु

काठमाडौँ । ३१ भाद्र २०८१ पञ्चाङ्ग (पात्रो) गणना गर्दा आएको गणित र आकाशमा देखिने ग्रहस्थितिबिच फरक पर्न थालेपछि गणना पद्धति परिवर्तन गर्ने विषयमा बहस सुरु भएको छ ।

नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले हाल सूर्य सिद्धान्त नामक ज्योतिष शास्त्रको ग्रन्थका आधारमा गणना गरिएका पात्रोलाई स्वीकृति दिने गरेको छ । सूर्य सिद्धान्तअनुसार गणना गर्दा ग्रहण, ग्रहयुति, ग्रहको उदय अस्तलगायत विषयमा मेल हुन छोडेको समितिका अध्यक्ष प्रा श्रीकृष्ण अधिकारीले जानकारी दिए ।

केतकी ग्रह गणितका आधारमा पञ्चाङ्ग गणना गर्ने कि भन्ने विषयमा समितिले बहस सुरु गरेको उनले जानकारी दिए । केतकी ग्रह गणितअनुसार ग्रहण, ग्रहयुति, ग्रहको उदय अस्तलगायत विषयमा गणित र आकाशीय ग्रह स्थितिमा फरक नपर्ने भनी बहस सुरु भएको हो ।

समितिका कार्यकारी निर्देशक सूर्यप्रसाद ढुङ्गेल गणना र आकाशीय ग्रह अवस्थाका बारेमा देखिएका समस्या सकेसम्म हटाउने, हटाउन नसके घटाउने गरी ग्रह गणना विधि स्थापित गर्न अध्ययन भइरहेको बताउनुभयो । – रासस

किन बैशाक १ को नयाँ बर्षलाई नेपाली नयाँबर्ष मान्न सकिन्न ? – विश्वास दीप तिगेला

प्रत्येक बैशाक १ गते हामी निष्फिक्री नयाँ बर्षको शुभ कामना साटासाट गर्नेगर्दछौ । जब यो नयाँ बर्षको विरासत के हो भनेर जानकारी हुनेवित्तिकै चाहि हामी सतर्क हुने गर्छौ अर्थात सतर्क हुनपर्ने हुन्छ । शुभ कामना साटासाट जुनसुकै अवसरमा गर्नुलाई नराम्रो मान्न सकिन्न तर सोच्नपर्ने कुरा चाहि आफ्नो विरासतलाई विर्षिएर अरु कसैको विरासतको पो चाहिने भन्दा बढि जयजयकार गरिरहेका छौ की? त्यहि जयजयकारले आफैलाई औपनिवेशिकको शिकार पो बनाई रहेको छ की ख्याल गर्न जरुरी हुन्छ ।

भारतको उज्वैन राज्यको हिन्दु राजा बिक्रमादित्यले गैरहिन्दु अर्थात शुद्र शासक शकसलाई भारतको मुल्तान नजिकको कुरु क्षेत्रको युद्धमा मारेपछि नयाँ युगको शुरुवात ९ औं शताब्दिमा भएको मानिन्छ । सामान्यतया बैशाक १ गतेको नयाँ बर्ष भारतको एक प्रान्त उज्वैनको राजा बिक्रमादित्यको विरासत हो । हामी नेपाली हौं तर भारतीय विरासतको जयजयकार गरिरहेका हुन्छौ । त्यतिमात्र होइन बिक्रमादित्य हिन्दु राजा भएकोले यसलाई हिन्दु नयाँ बर्ष पनि भन्ने गरिन्छ । गजब चाहि इतिहासको विरासत भारतको छ तर बडो हर्सोउल्लासको साथ नेपालकाले नयाँ बर्ष मनाउदछ, त्यसमा पनि गैर हिन्दु आदिवासीहरुले मनाउछन । तर पछिल्लो समय ख्याल गर्ने हो भने नेपालका हिन्दुहरुले पनि नेपाली नयाँबर्ष भन्न छोड्दै गएका छन । उनीहरु नयाँ बर्ष मात्र भनेर शुभ कामना साटासाट गरिरहेका हुन्छन, केही आदिवासीहरु चाहि नेपाली नयाँबर्ष भनेर शुभकामना कार्ड बाँडी रहेका हुन्छन, उनीहरुले यो क्यालेण्डरको ईतिहास बारे ख्यालै गरेका छैनन ।

वास्तवमा के हो त क्यालेण्डर (पात्रो) ? सामान्य भाषामा चन्द्रमा र सूर्य घुमिरहेको हुन्छ, त्यहि घुम्नेक्रमको गतिको गणना नै क्यालेण्डर हो । यो गणित हो, विज्ञान हो । चन्द्र र सूर्यको गतिको गणना जो कसैले गर्नसक्दछ । मुख्यतया ३ कुराको आधारमा क्यालेण्डर निर्माण हुन्छ । १. चन्द्रमाको गतिको आधारमा, २. सूर्यको गतिको आधारमा र ३. चन्द्रमा र सूर्य दुबैको गतिको आधारमा, पछिल्लो समय केतकी ग्रह गणितको आधारमा समेत नयाँ पात्रो निर्माण गरिने बताईएको छ ।

विश्वमा ४० भन्दा बढि क्यालेण्डर प्रचलनमा रहेका छन् । क्यालेण्डरहरु धर्म र सभ्यताको आधारमा विकास भई प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । ईस्लामहरुले चन्द्रमाको गतिको आधारमा हिज्रिक सवंत प्रयोग गर्दछन भने हिन्दुले चन्द्रमाकै गतिको आधारमा विक्रम संवत र सूर्यको गतिको आधारमा शक सवंत प्रयोग गर्दछन । बुद्धिष्ट अर्थात चाईनीजहरुले चन्द्रमा र सूर्य दुबैको गतिको आधारमा निर्माण गर्ने गर्दछन । क्रिश्चियनले सूर्यको गतिको आधारमा गेग्रोरियन क्यालेण्डर निर्माण गर्नेगर्दछन त्यस्तै क्रिश्चियनले नै जुलियन क्यालेण्डर पनि प्रयोग गर्नेगर्दछन । जुईस÷यहुदीहरुले चन्द्र र सूर्य दुबैको गतिको आधारमा निर्माण भएको क्यालेण्डर चलाउछन भने पर्सियन हिज्रिक क्यालेण्डरलाई विश्वमै ठ्याक्कै समय मिल्ने क्यालेण्डरको रुपमा लिइन्छ ।

अनेक क्यालेण्डरहरु मध्ये विश्वकै सबैभन्दा बैज्ञानिक क्यालेण्डर गेग्रोरियन क्यालेण्डर मानिन्छ र विश्वभर यहि क्यालेण्डरमा आधारित भई दैनिक, साप्ताहिक, मासिक र बार्षिक योजनाहरु बन्ने गर्दछन । कसरी यो क्यालेण्डर बैज्ञानिक मानिन्छ सो कुराको रहस्य यस्तो छ ः एक बर्षमा कति पटक चन्द्रमाले पृथ्वीको चक्कर लगाउछ भन्ने थाह पाउनु पर्दछ । सामान्यतया ३६५ दिन, ६ घण्टा र ९ मिनेटको एक बर्ष हुन्छ । यसर्थ प्रत्येक बर्ष ८ घण्टा र ९ मिनेट उब्रन्छ । त्यो ६ घण्टा प्रत्येक ४ बर्षमा २४ घण्टा बन्न जान्छ र एकदिन हुन्छ । त्यो एकदिनलाई गेग्रोरियन क्यालेण्डरले फेब्रुवरीमा लगेर थपी दिन्छ तब त्यो साल २९ दिन भएको फेब्रुवरी हुन्छ, सामान्यतया प्रत्येक फेब्रुवरी २८ दिनको हुने गर्दछ । त्यसैले भनिन्छ फेब्रुवरी २९ मा जन्मेका ब्यक्तिले प्रत्येक ४ बर्षमा मात्र उसको जन्मउत्सव मनाउन पाउदछ । यसरी चन्द्रमाको गतिको गणनासँगसगै मिलान गरिने भएकोले यो गेग्रोरियन क्यालेण्डर बैज्ञानिक मानिन्छ र विश्वभर चलाईन्छ ।

अत्यधिक नेपालीले चलाउने अर्थात नेपाल सरकारले प्रयोग गर्ने बिक्रम संंवत अर्थात हिन्दु क्यालेण्डरमा चाहि प्रत्येक बर्ष बाँकी हुनआउने ६ घण्टालाई मिलान गरिन्न । प्रत्येक ४ बर्षमा १ दिन फाल्टो दिन हुन आउछ भने १०० बर्षमा २५ दिन फाल्टो दिन हुन आउदछ । यो बर्ष लगभग २९ दिन फाल्टो दिन भएको हुनुपर्छ । यसर्थ बैशाक १ गते भनिए पनि वास्ताविक चैत्र ३ वा ४ गते हुनुपर्दथ्यो तर छिटो हुनगयो । इतिहासलाई सम्झने हो भने वि.स. २०६८ ताका तत्कालिन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले एक महिना चैत्रलाई हटाएर एकैचाटी बैशाक शुरुगरि मिलाउने निर्णय गरेका थिए तर पंचाङ्ग निर्णायक समिति लगायतका ज्योतिषहरुले विरोध गरेको कारण त्यो कार्यान्वयन हुनसकेन । विरोध गर्नुको कारण थियो क्यालेण्डरको सफ्टवेयर भर्खरै मात्र करोडौ लगानी गरेर बनाईएको र चैत्र हटाउदा सो सफ्टवेर काम नलाग्ने अवस्था हुने भएकोले भन्ने सुनियो । यसरी अहिले नेपालमा अबैज्ञानिक क्यालेण्डर प्रचलनमा छ । वास्तवमा बैशाक १ गते भन्छौ, मान्छौ तर गति चाहि लगभग चैत्र २ वा ३ गतेको हाराहारी पुगेको छ । समग्रमा विक्रम संवत अबैज्ञानिक छ । एक महिना हटाएर चन्द्रमाको गति र क्यालेण्डर मिलाउन आवश्यक छ ।

भारतका सबै राज्यहरुमा र केन्द्र सरकारले गेग्रोरियन क्यालेण्डरमा कार्यक्रम तर्जुमा गर्ने गर्दछ यद्यपी केही राज्यहरुमा बिक्रम संवत पनि चलाउछन तर उनीहरुले भारतमा पहिले नै एक महिना हटाएर मिलान गरिसकेको कारण नेपालले मनाउने बिक्रम संंवतको नयाँबर्ष र भारतले मनाउने विक्रम संवतको नयाँबर्षको दिन फरकफरक हुनेगर्दछ ।

भारतमा सामान्यतया ५ वटा क्यालेण्डरहरु गेग्रोरियन (अंग्रेजी), हिन्दु शक सवंत, विक्रम सवंत, हिज्रिक सवंत र बुद्धिष्ट सवंत प्रयोग गर्दछन भने नेपालमा ७ वटा सवंतहरु प्रयोग गरेको पाईन्छ । तिनै पाँच क्यालेण्डरहरु र थप नेपाल सवंत र किरात यलम्बर सवंतको क्यालेण्डर प्रयोग हुनेगरेको पाईन्छ ।
यी माथिका क्यालेण्डरहरु प्राय सबैको गणना मिलान भएको पाइन्छ तर किरात यलम्बर सवंतको भने अहिले निक्कै विवादमा रहेको छ । प्रथम किरात राजा यलम्बरले शासन शुरु गरेको बिन्दुलाई गणनाको शुरुवात मानिएको छ । सामान्यतया अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास अनुसार लगभग २५ बर्षलाई एकपुस्ता मानिन्छ । डब्लुडब्लुडब्लु डट वल्डपपुलेशन रिभ्यू डटकम स्रोतका अनुसार अहिलेको संघीय लोकतान्त्रिक शासन ब्यवस्था (२००८ – २०२४) १६ बर्ष भयो त्यसअघि शाह वंशको १३ पुस्ताले (१७६८ – २००८) १४२ बर्ष शासन गरयो । शाह वंश अघि मल्ल वंशले (१२०० – १७६८) ५६८ बर्ष, मल्ल बंश अघि लिच्छिवी वंशले (३०० – १२००) ९०० बर्ष शासन गरे भने लिच्छिवी वंश अघि (–८०० – ३००) ११०० बर्ष किरातहरुले शासन गरे भन्ने इतिहास पाइन्छ । यसलाई आधार मान्ने हो भने किरात यलम्बर संवत ३१२४ भएको देखिन्छ ।

काठमाडौ मालिगाँउमा पाईएको र हाल राष्ट्रिय संग्राहलयमा एक सालिक रहेको छ । सो सालिक जयवर्मा नामको राजाले आफ्नो राज्यस्थापना गरेको उपलक्ष्यमा आफ्नो सालिक सो मितिमा खडा गरेको बुझिन आउँछ । यस आधारबाट किरात शासनको अन्त्य संवत् १०७ (ई.सं. १८५) मा भएको र वर्मावंशको शासन सुरु भएको देखिन आउँछ । यस कालगणनाको आधारमा गोपालराजवंशावलीमा वर्णित ३२ पुस्ता किरात राजाहरूको शासन वर्षका अङ्कहरू सबै जोडेर हिसाब गर्दा हुन आउने काल गणनालाई किरात राजवंशको शासन अवधि मान्नु पर्ने देखिन्छ भन्ने तर्कलाई मान्ने हो भने अहिले सन् २०२४ मा किरात येले सवंत ३८०३ हुन आउदछ । विडम्बना ४ वंश अगाडीको किरातकाल अर्थात प्रथम किरात राजा यलम्बरले शासन शुरु गरेको गणना भनी किरातजन्य संस्थाहरुले ५०८४ प्रयोग गर्छन जुन लज्जाजनक छ ।

सामान्यतया अंग्रेजी नयाँ बर्ष भनेर गेग्रोरियन क्यालेण्डर अन्तर्गतको जनवरी १ लाई मनाउने विश्वभरमा चलन छ वास्तवमा यो अंग्रेजी सवंत भन्नु पूर्णरुपमा सहि होइन इटालीको बोलग्नाका एक पोप गेग्रोरिय आठौले सन् १५८२ शुरु गरेका क्यालेण्डर हो । क्रिश्चियन समुदायमै प्रचलनमा रहेको जुलियन क्यालेण्डर वा गेग्रोरियन कुन चलाउने भन्ने बारेमा पनि लामो समय बहस भएको पाईन्छ, अझै पनि रसियन, अर्थोडक्सहरु जुलियन क्यालेण्डर चलाउछन र उनीहरु सोहि पात्रोको आधारमा जनवरी ७ तारिखका दिन क्रिशमस मनाउने गर्दछन तर बैज्ञानिक क्यालेण्ड भएकोले विश्वभर अहिले गेग्रोरियन क्यालेण्डर नै प्रयोग हुदै आएको छ । विरासतको हिसाबले होइन बैज्ञानिकताको आधारमा सोहि नयाँबर्षलाई पनि हर्षोल्लासपूर्वक मनाउन सकिन्छ ।

कसरी नेपालमा क्यालेण्डरहरुको विकास र ब्यवस्थापन हुन्छ त्यो पाटोलाई पनि हेरौः नेपाल पंचाङ् निर्णायक विकास समिति वि.स. २०२५ मा स्थापना भई हाल नारायणहिटी दरबार भित्र यसको कार्यालय रहेको छ । सरकारको ठूलो सेवासुविधाबाट यो पंचाङ्ग समिति संचालनमा छ । यो सरकारको अभिन्न अंग हो । रोचक कुरा अब २०८३ देखि नै आउने गरि केतकी ग्रह गणितको आधारमा समेत नयाँ पात्रो निर्माण गरिने बताएका छन । यहि समितिले नेपालका अनेक पात्रोहरु मध्ये कुनकुनलाई प्रकाशनको मान्यता दिने वा नदिने भन्ने निक्र्यौल समेत गर्दछ । ख्याल गर्नुपर्ने कुरा ग्रहगतिको आधारमा तयार हुने पात्रो र रासिफल आध्यात्मिक नभई विज्ञान हो । मानिस जन्मदा ग्रहहरुको स्थान (पोजिशन) कहाँकहाँ रहेको थियो भन्नेले प्रभाव पार्ने मानिन्छ । सो कुरालाई शुक्ष्म रुपमा हेर्नको लागि जुम्ल्याह बच्चाहरुको हाउभाउ र आचारणलाई अध्ययन गर्दा प्रष्ट हुन्छ । त्यसैले ग्रहहरुको गतिको आधारमा निर्मित पात्रो, पात्रोमै आधारित रासिफलको ज्ञान हुनुलाई वान्छानीय मानिन्छ ।

बैशाक १ गतेको नयाँ बर्ष नेपाली बिरासत बोक्ने नयाँबर्ष होइन, भारत राजस्थानको उज्वैन राजाको विरासत बोक्ने हो भने कुन चाहि मौलिक नेपाली सवंत हो त? सम्भवतः नेपाल सवंतको नयाँबर्ष नेपाली माटोको सुगन्ध बोक्ने क्यालेण्डर हो तर ब्यवस्थित र विकसित हुनु हो भने किरात यलम्बर सवंत नेपालको पहिलो र मौलिक सवंत हो किन की नेपाल देश भनी अस्तित्वमा भेटिएको नै किरातकाल देखि भेटिन्छ । नेपाल देश पृथ्वी नारायण शाहले बनाएका होइनन, करिब ३ हजार बर्ष भन्दा अगाडी देखि नेपाल अस्थित्वमा रहदै आएको छ ।

अन्तमा, नयाँ बर्षको उल्लास छ तर नेपालीले गर्व गर्नेप्रकारको इतिहास त होइन रहेछ । त्यसो भए के गर्ने त? यसको सहज उपाय भनेको सामान्य रुपमा नयाँ बर्षको शुभ कामना साटासाट गर्ने तर नेपाली नयाँबर्ष नभन्ने सिर्फ नयाँ बर्षको शुभ कामना मात्र भने पुग्यो । अर्थात विक्रम सवंत २०८१ को शुभ कामना, हिन्दु नयाँ बर्षको शुभ कामना, विक्रमादित्य नयाँ बर्षको शुभ कामना आदिआदि भन्न सकियो । नयाँ बर्ष २०८१ अवसरमा सुख, शान्ति, समृद्धि र दीर्घायूको हार्दिक शुभ कामना सहित विदा ।

biswasdip@ymail.com

२८ चैत्र २०८०

सर्वधर्म सम्प्रदायको पात्रो लेख्ने पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिमा एकल जातीय वर्चस्व

काठमाडौं । शेर्पा समुदायले ग्याल्पो ल्होसार मनाएको एक महिनापछि सरकारले सोमबार सार्वजनिक बिदा दिएको विषय खुबै विवादित बन्यो । सामाजिक सञ्जालदेखि शेर्पा समुदायले पनि सरकारको टिप्पणी गरिरहेका छन् ।

सार्वजनिक बिदाको निर्णय गर्ने सरकार एवं गृह मन्त्रालयले भने पहिलेदेखि नै सोनाम ल्होसार र ग्याल्पो ल्होसार गरेर दुबै दिन सार्वजनिक बिदा दिने गरिएको र यस वर्ष पनि त्यसैलाई निरन्तरता दिइएको जनाएको छ ।

गत माघ २७ गतेको दिन शेर्पा समुदायले सोनाम ल्होसार मनाएको र त्यसै दिन ग्याल्पो ल्होसार पनि मनाइसकिएकाले सरकारले अहिले बिदा दिएकोमा सम्बन्धित समुदाय नै छक्क परेको छ ।

विभिन्न समुदायले मनाउने चाड पर्वमध्ये कुन दिन बिदा दिने वा नदिने भन्ने विषयमा सरकारलाई सुझाव दिन नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णय समिति रहेको छ । उक्त समितिले अध्ययन, विश्लेषण तथा सम्बन्धित समुदायका विज्ञसँग सुझाव सल्लाह लिएर सार्वजनिक बिदा दिन सरकारलाई सिफारिस गर्छ । तर, सम्बन्धित समुदायसँग सुझाव सल्लाह नै नलिइ समितिले बिदा दिँदै आएकाले समुदाय विशेषले मनाउने पर्व तथा बिदा बेला बेलामा विवादमा पर्दै आएको छ ।

मुख्यगरी नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिमा खस-आर्यको एकल वर्चस्व भएका कारण पनि अन्य समुदायगत पर्व एवं बिदा विवादमा पर्दै आएको छ । नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको वर्तमान समिति (२०७८-२०८२) को अध्यक्षमा ब्राह्मण समुदाय अर्थात खस-आर्यको प्रतिनिधित्व गर्ने प्राध्यापक श्रीकृष्ण अधिकारी छन् । बाँकी सात जना सदस्य पनि खस-आर्य समुदायकै छन् ।

समितिको सदस्यमा आचार्य लक्ष्मण पन्थी, प्राध्यापक डा.देवमणि भट्टराई, डा.वासुदेव कोइराला, उपप्राध्यापक तनुजा दाहाल, पदेन सदस्य रहेका संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयको संस्कृति महाशाखाअन्तर्गतको संस्कृति शाखा प्रमुख शिवराज रेग्मी पनि खस-आर्य समुदायकै छन् । समितिका कार्यकारी निर्देशक सूर्यप्रसाद ढुंगेल पनि खस-आर्य समुदायकै छन् ।

पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिको वर्तमान समितिमात्रै नभएर यसअघिको समितिमा पनि सबै समुदाय र वर्गको सहभागिता थिएन । यसअघिको समितिमा दुई सदस्य आदिवासी जनजाति समुदायका थिए ।

प्रा.डा.रामचन्द्र गौतम समिति अध्यक्ष हुँदा सदस्य प्रा.डा.दीर्घराज घिमिरे, प्रा.डा.साम्बरराज आचार्य, प्रा.दिनेशराज पन्त, डा.खिलानाथ बस्ताकोटी, दैवज्ञ कृतिमदन जोशी गरेर पाँच जना सदस्य खस आर्यबाटै प्रतिनिधित्व गर्थे भने प्रा.जगमान गुरुङ र विद्याकुमारी बज्राचार्य भने आदिवासी जनजाति समुदायका थिए ।

अहिलेको समिति नेकपा एमालेका अध्यक्ष केपी शर्मा ओली नेतृत्वको तत्कालीन सरकारका संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री भानुभक्त ढकालले मन्त्रीस्तरीय निर्णयबाट गठन गरेका थिए । त्यसअघि मन्त्रिपरिषद्का अध्यक्ष खिलराज रेग्मीको सरकारको पालामा संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री रामकुमार श्रेष्ठले प्रा.डा.रामचन्द्र गौतमको अध्यक्षताको समिति गठन गरेका थिए ।

पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका पूर्वअध्यक्ष प्रा.डा.रामचन्द्र गौतम अहिलेको ग्याल्पो ल्होसारको बिदाबारेको विवाद राजनीतिक भएको बताए । विभिन्न समुदायमा पनि फरक फरक समूह तथा गुट भएका कारण समुदायले मनाउने पर्व तथा बिदा विवादित हुने गरेको उनको तर्क छ ।

उनले नेपाल प्रेससँग भने, ‘यो समुदाय लक्षित बिदाको विषय विवादित हुनुको कारण राजनीतिक पनि हो । एकथरीलाई मनपर्दैन र एकथरीलाई मनपर्छ । मन नपर्नेले विरोध गर्छन् र मनपर्नेले बिदा दिनुपर्छ भन्छन् ।’

पूर्वअध्यक्ष गौतमले सम्बन्धित समुदायकै सुझावका आधारमा समितिले सरकारलाई बिदा सिफारिस गर्ने भएकाले यसमा समिति र सरकार दोषी नभएको बताए ।

उनले भने, ‘सम्बन्धित समुदायले पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिलाई समुदायले मनाउने पर्वको बिदा लेखेर पठाउने हो । त्यसलाई नै समितिले सरकारलाई सार्वजनिक बिदाको क्यालेण्डरमा राख्न सिफारिस गर्ने हो । जस्तो ल्होसार तीनचार वटै मनाइन्छ । जस्तो उभौली र उधौली दुईतीन वटै मनाइन्छ । यो धार्मिक कुरा पनि त होइन नि ! धार्मिक र ज्योतिषको कुरा भए पो हामीले टुंगो लगाउने हो । समुदायगत कुरा त हामीले टुंगो लगाउने विषय होइन ।’

समितिमा सम्बन्धित समुदायको प्रतिनिधित्व नहुनुले पनि यस्तो समस्या भएको भन्ने छ नि भन्ने प्रश्नमा पूर्वअध्यक्ष गौतमले यसमा सरकार नै जिम्मेवार रहेको बताए ।

उनले भने, ‘समितिमा सबै समुदाय र वर्गको प्रतिनिधित्व हुनु एकदमै राम्रो हो । यसअघिको समितिमा केही प्रतिनिधित्व भए पनि अहिले भने छैन । यसले पनि प्रभाव केही न केही प्रभाव त पार्छ । समितिको अध्यक्ष र सदस्य नियुक्त गर्ने भनेको सरकारले हो । सरकारले नियुक्ति गर्दा समावेशी बनाएर नियुक्ति गर्नुपर्ने हो । सबै जाति धर्म, समुदायको प्रतिनिधित्व गर्नुपर्ने हो । त्यसमा पनि राजनीतिक भागबन्डा र राजनीतिक प्रभावमा परेर आआफ्ना मान्छे राख्ने गरिन्छ ।’

– केशव भुल २०८० फागुन २८ गते १७:४०
www.nepalpress.com

पात्रो कसरी विकास गरिन्दो रहेछ हेरौ…

केतकी ग्रह गणितका आधारमा पात्रो प्रकाशन गरिने

काठमाडौँ, १८ फागुन : नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले केतकी ग्रह गणितका आधारमा पात्रो गणनाका लागि अध्ययन गर्ने भएको छ । हाल समितिले स्वीकृति दिएका पात्रो सूर्य सिद्धान्तका आधारमा गणना गर्ने गरिएको छ ।

सूर्य सिद्धान्तभन्दा केतकी ग्रह गणितका आधारमा गणना गर्दा राम्रो हुने भएकाले त्यसतर्फ अध्ययन, अनुसन्धान, तालिम एवं प्रशिक्षण सञ्चालन गर्न लागिएको समितिका अध्यक्ष प्रा श्रीकृष्ण अधिकारीले राससलाई जानकारी दिनुभयो । फागुन १२ र १३ गते भारतको उत्तर प्रदेशस्थित लखनउमा भएको ज्योतिषसम्बन्धी गोष्ठीमा पनि केतकी ग्रह गणितका आधारमा पात्रो प्रकाशन गर्ने विषयमा सहमति भएको पनि उहाँले सुनाउनुभयो ।

भारतको केन्द्रीय संस्कृत विश्वविद्यालयले आयोजना गरेको गोष्ठीमा भाग लिन अध्यक्ष अधिकारी, वाल्मीकि विद्यापीठ ज्योतिष विभागका प्रमुख प्रा डा धनेश्वर नेपाल र समितिका सदस्य एवं दक्षिण एशियाली ज्योतिष महासङ्घका अध्यक्ष लक्ष्मण पन्थी जानुभएको थियो । गोष्ठीमा चैत्र शुक्ल प्रतिपदा अर्थात् संवत्सर आरम्भको दिन ज्योतिष दिवस मनाउने सहमतिसमेत गरेको छ । यो दिवस भारत, नेपाललगायत देशमा मनाइने जनाइएको छ । गोष्ठीमा वक्ताले ‘सूर्य सिद्धान्तीय पञ्चाङ्ग र नाभिकीय पञ्चाङ्गको तुलना’ विषयमा विचार प्रस्तुत गर्नुभएको थियो ।

गोष्ठीमा प्रस्तुत भएका विषयमा समितिका सदस्यलाई पनि जानकारी गराएर विसं २०८३ देखिकै पात्रो केतकी ग्रह गणितका आधारमा गर्ने गरी छलफल अघि बढाइएको जानकारी पनि अध्यक्ष अधिकारीले गराउनुभयो । यसका लागि यसै वर्षदेखि पञ्चाङ्गकारहरुसँग छलफल र अभ्यास सुरु गरिने समितिले जनाएको छ ।

यलम्बरका सन्तानहरुले चुकाएको त्यो अवसर – विश्वास दीप तिगेला

अहिले सामाजिक संजालहरुमा दुई प्रकारको किरात यलम्बर सवंतको प्रयोग गरेको पाइन्छ । एउटा यलम्बर सवंत ३८०३ र अर्को ५०८४ । किरात सन्तति हुनुमा गर्व गर्ने विद्धत समुहले संविधानसभाबाट संविधान लेखनको काम जारी रहेको बखत पूर्वमा किरात÷खम्बुवान र लिम्बुवान राज्यको अपेक्षा गरेका थिए र तिनै पूर्वमा मुख्य रुपमा बसोबास गर्ने किरातहरुले आफ्नो प्रदेशमा किरात सवंत चलाउन पाँउ भनेर तत्कालिन संविधानसभाका सभामुख, प्रधानमन्त्री, राष्ट्रपति, प्रतिपक्ष दलका नेता लगायतलाई ज्ञापन पत्र बुझाए ।

ज्ञापनपत्र किरातजन्य संस्थाहरु किरात याक्थुङ चुम्लुङ, किरात राई यायोख्खा, किरात याख्खा छुम्मा र किरात सुनुवार सेवा समाजका अध्यक्ष एवं पदाधिकारीहरुको नेतृत्वमा बुझाएका थिए ।

त्यो बेलाका उर्जावान विद्धत किरातहरुले अब किरात सवंतलाई प्रमाणिकरण गर्नुपर्छ भनेर लागे, कहाँबाट गणना शुरुवात मान्ने त भन्ने विषयमा केन्द्रीत भए । लगभग ति ज्ञापनपत्र बुझाउनु लगतै अब तथ्यपरक बनाउने पहल शुरु भयो । त्यो बेला ३ कुरामा केन्द्रित थिएः क. प्रदेश १ मा यलम्बर सवंत सरकारी कामकाजीको रुपमा लागु गराउने । ख. यलम्बर संवतको गणनाको विन्दु निर्धारण गर्ने र, ग. किरातजन्य संस्थाले आआफ्नो तरिकाले पुकार्ने येले तङ्बे, येले दोङ, येले थोचे आदिलाई समग्ररुपमा किरात यलम्बर सवंत र छोटकरीमा येले सवंत भन्ने सहमति थियो ।

सन् २००९ देखि २०१२ सम्ममा पटकपटक सभासम्मेलन, विचार गोष्टि र एक पटक अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन पनि भयो र लगभग तथ्यपरक सवंतको नजिक ल्याईपुरयायो । सबै किरातजन्य संघसस्थाहरु किरात सन्ततिहरु उत्साहित थिए तर विट मार्ने काम केही बाँकी रहयो त्यो चाहि तत्कालै गणनाको आधार भेटिएको सवंतलाई अर्को अकाट्य नभेटिए सम्मको लागि प्रचलन गर्दै जाने भन्ने सहमति त्यहिबेला गरेको भए यो बेला धेरै अगाडी पुगिसकेको हुने थियौ । र, त्यै बेला किरात यलम्बर फाउन्डेसन स्थापना गरिनु राम्रो कार्य भएपनि अझ किरातजन्य संस्थाहरुको प्रतिनीधिहरु मात्र नभएर मुख्य पदाधिकारीहरुलाई सहभागी गराउन सकेको भए राम्रो हुनेथियो र फाउन्डेसनले बेलाबखत विचार अन्तरक्रिया गर्दै आएको भए प्रभावकारिता बढ्दै जाने थियो । जुन कुरा नहुनुको कारण अहिले अगाडी बढ्नु पर्नेमा पछाडी फर्केको चिन्ताजनक अवस्था छ । किरात यलम्बर सवंत भन्ने सहमति उल्टाएर अहिले राई यायोख्खाले येले दोङ मात्र भन्छ भने लिम्बुहरु येले तङ्बे मात्र भनिरहेको देखिन्छ त्यस्तै गरि जुन सवंतको गणना भेटिएको छैन त्यै ५०८४ (सन २०२४) भनेर उल्टो गईरहेका छन । यसरी विगत १३ बर्ष विवाद र अन्यौलताले छोप्यो र अगाडी बढने अवसरबाट चुक्यो ।

त्यहि बेला गणनाको विन्दु भेटिएको सवंत ३८०३ निक्र्यौल गरेर गएको भए अहिले किरात क्यालेण्डर विकासमा धेरै अगाडी गईसकेको हुनेथियौ । किरात क्यालेण्डर विकास हुनुभनेको किरातहरुको अप्रत्येक्ष शक्ति र प्रभाव धेरै बढ्ने थियो र अहिलेको प्रदेश न १ को नामाकरणमा ऐतिहासिक मात्र होइन तथ्यपरक ऐतिहासिकको आधारमा दाबी गर्न सकिन्थ्यो र सम्भवत नामाकरण भईसक्थ्यो सायद । अफसोच, किरातजन्य संस्थाका नेतृत्वहरुको अदुरदर्शिताले अहिले राई, लिम्बु, सुनुवार, याख्खाहरु आआफै पछाडी फर्किएका छन । तङ्बेले दोङको अस्थित्व स्वीकार नगर्ने र अर्कोले अकोको अस्तित्व स्वीकार नगर्ने, अनि गणनाको आधारै नभएको सवंतलाई नै प्रयोग गर्ने ।

फाउन्डेशन मार्फत योगदान गर्न चाहाने बौद्धिक युवाहरुलाई पनि निरुत्साहित गर्ने काम भयो र अन्ततः किरातहरु लगभग २० देखि २५ बर्ष पछाडी धकेलिएको छ । सवंतको क्यालेण्डर निर्माण गर्नु चानचुने कुरा होइन अब त्यो जोस र हिम्मत कसले लिने? जसले जोस र हिम्मत लिएका थिए उनीहरुलाई सहयोग गर्नुको सट्टा निरुत्साहित गर्ने काम अहिलेका चुम्लुङका नेतृत्व, राई यायोख्खाको नेतृत्व, याख्खा छुम्मा र सुनुवार सेवा समाजका नेतृत्वले गरिरहेका छन । हिजो त्यहि संस्थाका अध्यक्षहरुले पहल गरेको गोष्ठि सेमिनारहरुबाट आएको उपलब्धिलाई अहिलेको नेतृत्वले बेवास्त गर्नु गैरजिम्मेवारी भएन र? यो काम समग्र किरात समुदायलाई अगाडी बढाउने माङ्गेना हो । यो काम सामान्य पनि होइन ।

अहिलेका किरातजन्य संस्थाका नेतृत्वहरुले दुई कुरा गर्नसक्नु पथ्र्यो । पहिलो सवंत गणनाको आधार भेटिएकोलाई अहिले प्रयोग गरेर जाने भनेर निर्णय गर्नुपथ्यो । दोस्रोकुरा चाहि गणनाको आधार भेटिएको सवंत पनि चित्त बुझ्दो भएन भने कम्तिमा अझ प्रमाणित सवंत भेट्टाउनको निमित्त किरातजन्य संस्थाहरुबीच कार्यदल बनाएर छलफल र बहस गर्नु र गराउनु पर्दथ्यो । न आफैले जान्ने न अग्रजहरुले खोजी दिएको कुरा मान्ने रबैयाले किरातहरुलाई पछाडी धकेली रहेको छ अर्थात अगाडी बढ्न खोज्नेलाई तगारो लगाई दिने काम गरिरहेको छ ।

येले तङ्बे ५०८४ कुनैपनि कोणबाट किरातहरुको प्रथम राजा यलम्बरले शासन शुरु गरेको दिनबाट गणना गर्दा पुग्दैन । किन की किरात काल भनेको सिर्फ ४ बंश अगाडीको शासक हो । हामीलाई थाह छ १३ पुस्ता शाह वंशले २४० बर्ष शासन गरयो भने शाह बंश अधि मल्ल वंश, मल्ल वंश अघि लिच्छिवी वंश र लिच्छिबी वंश अघि किरात वंश । यो संघीय गणतन्त्र सन् २०२४– २००८ मा १६ बर्ष, शाहकाल २००८ – १७६८ मा २४० बर्ष, मल्लकाल १७६८ – १२०० मा ५६८ बर्ष, लिच्छिबीकाल १२००– ३०० मा ९०० बर्ष र किरातकाल ३००– ईसापूर्व ८०० मा ११०० बर्ष हुन्छ । यसलाई आधार मान्ने हो भने राजा यलम्बरले शासन शुरुगरेको ३१२४ लगभग पुग्दछ तसर्थ ३८०३ चाहि यसको नजिक हुन जान्छ ।

येले तङ्बे भनेर जसले वि.स. २०४८ ताका पहिलो पटक शुरु गरयो उनी स्वयं गणनाको विन्दु खोज्ने सभा, समिनारमा सहभागी थिए । यदाकदा नेपाली इतिहासमा ५ हजार बर्ष अधि काठमाडौंमा किरात शासन थियो भनिएको आधारमै किरात सवंत ५०८४ चलाउनु सहि हुदै होइन र ३८०३ नै अन्तिम र सत्य पनि भन्न सकिन्दैन तर कुरा यति हो गणनाको आधार चाहि छ । भविश्यमा अर्को आधार भेटिन पनि सक्छ त्यतिन्जेल सम्म अहिले प्राप्त भएकोलाई लिएर अगाडी जादै गरौ, बैज्ञानिक क्यालेण्ड र त्यो क्यालेण्डरमा आफ्नै विशेषताहरु विकास गर्दै जाऔ भन्ने कुरा हो तर अहिले आआफै पछाडी फर्किएको अवस्था देखिन्छ जुन दुःखद कुरा हो ।

क्यालेण्डर अर्थात पात्रो भनेको पृथ्वीले सूर्यलाई लगाउने चक्करको गतिको हिसाव अर्थात पृथ्वीलाई चन्द्रमाले लगाउने चक्करको गतिको हिसाव हो वा यी दुबै चक्करको गतिको हिसाब हो, गणित हो । यो सौर्यमण्डलका ८ वटा ग्रहहरु कुनकुन स्थानमा रहेको बेला जन्मेको हो, सो ग्रहहरुको स्थान (पोजिसन) ले जन्मने बच्चामा प्रभाव हुने गरेको बैज्ञानिक तथ्यहरु छन् । क्यालेण्डर र ज्योतिष आपसमा परिपूरक हुन्छन । संसारको जुनसुकै धर्मका क्यालेण्डर यीनै २ ग्रहहरुकै गतिको आधारमा र ज्योतिष ८ ग्रहकै आधारमा हुने गर्दछ । त्यसैले ग्रहको गतिको हिसाब हामी जो कसैले गर्नु वान्छानिय हुन्छ । तसर्थ किरातहरुले पनि ग्रहहरुको स्थान (पोजिसन) पत्ता लगाउनु अर्थात शुभ र अशुभ समय पत्ता लगाउन आफले हिसाब गर्नु अपरिहार्य छ ।

अन्तमा, जसरी प्रदेश न १ मा कामकाजीको निमित्त किरात क्यालेण्डरको सपना थियो त्यसलाई अझ शसक्त बनाउनु पर्दछ । सबैले किरात यलम्बर सवंत अर्थात किरात येले सवंत भनेर एकरुपता ल्याउनु पर्दछ । गणनाको आधार नभेटिएको, तथ्य नभेटिएको ५०८४ प्रयोग नगरि कम्तिमा गणनाको बिन्दु भेटिएको ३८०३ लाई प्रायोग गर्न शुरु गरौ । अड्किएर नबसौ, पुरानै ५०८४ मा बस्नु त झनै वैज्ञानिक हुदैन । ५०८४ लाई नै माया गरेर गणनाको विन्दु खोज्नेक्रममा ३८०३ फेला परेको हो, ताकी दुई बेग्लाबेग्लै सवंत होइनन् । यदि किरातजन्य संस्थाहरुलाई ३८०३ मान्य छैन भने तुरुन्त कार्यदल बनाउ र खोज शुरु गर, अड्केर नबस र अड्काएर नराख । अडकाएर, पर्खाएर कति राख्ने एकबर्ष?, ५ बर्ष? २० बर्ष वा सयबर्ष? त्यसैले जे भेटियो अहिले त्यसैलाई टेकेर अघि बढौ भोली अकाट्य प्रमाण भेटिए नयाँलाई लिएर जाउ तर गणनाको आधार नै नभेटिएको सवंत चाहि नचलाऔ । किरात यलम्बर सवंतको नयाँ बर्षको शुभ कामना ।

१ माघ २०८०

विसं २०८१ का लागि १५ पात्रोलाई स्वीकृति, माघ १५ देखि बजारमा, स्वीकृति नलिई भित्तेपात्रो प्रकाशन गरे कार्वाही

काठमाडौँ, १२ माघ : नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले विसं २०८१ का लागि १५ पात्रो (पञ्चाङ्ग) लाई स्वीकृति दिएको छ ।

विसं २०८१ का लागि समितिले १५ वटा पात्रो (पञ्चाङ्ग) लाई स्वीकृति दिने निर्णय गरेको कार्यकारी निर्देशक सूर्यप्रसाद ढुङ्गेलले राससलाई जानकारी दिनुभयो । स्वीकृति दिएका पात्रो माघ १५ गतेदेखि बजारमा आउने समितिले जनाएको छ ।

आगामी वर्षका लागि तोयनाथ पन्तको, बाबुराम, नरनाथ, हिमाल, अठोला, तारकेश्वर, सूर्य, आकाश दर्शन, बङ्गलामुखी, शुभ, बाबा गोरखनाथ, कीर्ति, सिद्धि, खप्तड तारानाथ र गौरीशङ्कर गरी १५ पात्रो (पञ्चाङ्ग) लाई स्वीकृति दिने निर्णय गरिएको समितिका सदस्य सचिवसमेत रहनुभएका कार्यकारी निर्देशक ढुङ्गेलले जानकारी दिनुभयो । समितिले विसं २०७९ देखि प्रकाशन सुरु गरेको ‘राष्ट्रिय पञ्चाङ्गम्’ लाई पनि निरन्तरता दिइने जनाइएको छ ।

विसं २०७६ सम्म पुस अन्तिम साता नै पात्रो (पञ्चाङ्ग) प्रकाशन भइसक्थ्यो । विसं २०७७ पुस २० गते मन्त्रिपरिषद्ले समितिको गठन आदेश स्वीकृत गरेको थियो । त्यसअघि मन्त्रालयको पत्रका आधारमा मात्र समिति गठन भएर पात्रोलाई स्वीकृति दिने गरिएको थियो । गठन आदेश अनुसार समितिले स्वीकृति दिएका पात्रोमात्र प्रयोग गर्न आम मानिसलाई सूचना प्रकाशन गरी आह्वान गरिएको छ ।

पात्रोमा राखिने तिथि, बार, योग, नक्षत्र र करण गरी पाँच समूहलाई पञ्चाङ्ग भनिन्छ । पछिल्लो समय सामान्य मानिसले पनि बुझून् भनी घडीपलालाई बजेमा रुपान्तरण गरेर समेत पात्रोमा राखिने गरेको छ । पात्रोलाई अझै सुधार गर्नुपर्ने माग पनि उठ्ने गरेको छ जसअनुसार समितिले प्रत्येक वर्ष केही न केही सुधार गर्ने गरेको जनाइएको छ ।

विसं २०७९ देखि नै समितिले भित्तेपात्रोलाई व्यवस्थित गर्ने भनिए पनि ठोस काम हुन सकेको छैन । विगतका दुई वर्ष स्वीकृति लिएरमात्र भित्तेपात्रो प्रकाशन गर्न समितिले सूचना प्रकाशन गरेको थियो । जसलाई यस वर्ष पनि निरन्तरता दिइएको छ तर स्वीकृति नलिएका भित्तेपात्रो प्रकाशन भए पनि समितिले कुनै कारबाही भने गरेको छैन । कारबाही गर्ने निर्देशिका नबनेकाले विगत वर्ष स्वीकृति नलिएका भित्तेपात्रोलाई केही गर्न नसकिएको उहाँले स्वीकार्नुभयो ।

समितिको स्वीकृतिमा पात्रो निस्किएपछि त्यही सारेर भित्तेपात्रो प्रकाशन हुने गरेकाले त्यसलाई व्यवस्थित गर्न लागिएको हो । विसं २०७९ देखि नै भित्तेपात्रोलाई व्यवस्थित गर्न स्वीकृति लिन आउनु भनी समितिले सूचना प्रकाशन गरेको थियो । तर भित्तेपात्रो प्रकाशन गर्नेहरुले समितिसँग समन्वय गरेका छैनन् । यस वर्ष भने संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले निर्देशिका तयार पारेको छ । जसअनुसार मन्त्रालयका संस्कृति महाशाखा प्रमुख सहसचिवको संयोजकत्वमा गृह मन्त्रालयका प्रतिनिधिसहित सरोकार भएका निकायकासमेत प्रतिनिधिको सहभागितामा अनुगमन गरिने जनाइएको छ ।

अनुगमन समितिले आवश्यकताअनुसार उपसमितिसमेत गठन गर्न सकिने जनाएको छ । निर्देशिका बनिसकेकाले यसपटक भने अनुगमनपछि स्वीकृति नलिई प्रकाशन हुने पात्रो र भित्तेपात्रोका प्रकाशक र सम्पादकलाई कारबाही गरिने भएको छ । समितिले स्वीकृति दिएका पात्रो सारेर भित्तेपात्रो प्रकाशन गर्ने तर स्वीकृति नलिनेलाई कारबाही गर्ने तयारी गरिएको हो ।

सूचना तथा प्रसारण विभागले मात्र समितिको स्वीकृतिमा भित्तेपात्रो प्रकाशन गर्ने गरेको अध्यक्ष श्रीकृष्ण अधिकारीले जानकारी दिनुभयो । अन्य भित्तेपात्रो भने विभागको भित्तेपात्रो र समितिले स्वीकृति दिएका पात्रो (पञ्चाङ्ग) सारेर प्रकाशन हुने गरेकाले प्रतिलिपि अधिकारसम्बन्धी कानुनअनुसार पनि कारबाही प्रक्रिया अघि बढाउने विषयमा पनि छलफल सुरु भएको समितिले जनाएको छ ।

विगत वर्षजस्तो यस वर्ष भने स्वीकृति नलिएका पात्रो र भित्तेपात्रोलाई कानुनी कारबाही हुनबाट कसैले बचाउन नसक्ने भएकाले सचेत हुन समितिले आह्वान गरेको छ ।
–––

किरात ये़ले़ संवत्को नव वर्ष ३८०३ को हार्दिक शुभकामना

किरात ये़ले़ संवत्को नव वर्ष ३८०३ को हार्दिक शुभकामना !
आदरणीये किरात दिदीबहिनी तथा दाजुभाइहरू !

गोपालवंशी, महिषपालवंशी, किरातवंशी, लिच्छविवंशी, मल्लवंशी, शाहवंशी युग हुँदै नेपाल वर्तमान सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा विकसित भएको नेपाली सभ्यताको विजारोपण र विकासको आरम्भ मूलत: किरात कालमा सुभारम्भ भएको तथ्यप्रति हाम्रो दृढ विश्वास रहिआएको छ ।

हामी किरात जाति (याक्खा, सुनुवार, लिम्बु, राई, जिरेल, सुरेल, थामी, धिमाल, हायु आदि) हरूले किरातकालीन सभ्यताका विभिन्न आयामहरू मध्ये किरात यÞेलेÞ संवत् पनि एक हो भनी विश्वास गर्दछौँ ।

यही किरात ये़ले़ संवत्का सम्बन्धमा कुरा गर्दा इतिहासकार सुब्बा प्रेमबहादुर माबोहाङ लिम्बु र भूपेन्द्रनाथ शर्मा ढुङ्गेलको इतिहास खनीखोस्री, थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा ‘असित’ र जसहाङ मादेन ‘येइङ्सा’को संवत् विजारोपण, किरात येÞलेÞ संवत् अन्तरराष्ट्रिय विशेष विचार गोष्ठीको आयोजनाका लागि प्राज्ञ वैरागी काइँलाको प्राज्ञिक सारथ्य, बलिराज खम्बुलगायतका अभियन्ताहरूको चाँजोपाँजो, नेपालको प्रस्तर तथा धातु मूर्ति खोजी तथा अध्ययनका पिता लैनसिंह बाङ्देलबाट काठमाडौँ माली गाउँमा भेटिएको जयवर्माको मूर्तिमा रहेको संवत्को अध्ययन र व्याख्या साथै चौधौँ शताब्दीका राजा जयस्थिति मल्ल (ई.सं. १३८२ — १३९५)ले लेखाएको गोपालराजावंशावलीको आधारमा संवत्विद तथा प्राचीन नेपालको इतिहासकार प्रा.डा. जगदीशचन्द्र रेग्मीको प्रस्थापना, किरात इतिहास तथा संस्कृतिविद् द्वय मञ्जुल याक्थुम्बा र दुर्गाहाङ याक्खा राईको तथ्यगत कसी लगाई, किरातजन्य संस्थाहरूको साथसहयोग र भरथेगका साथै विश्वभर छरिएर रहेका विद्वान विदुषीहरूको तथ्यगत सम्मतिमा किरात ये़ले़ संवत्को कालगणना सन् २०११ मा ३७९० हुने भएको निष्कर्ष २७ डिसेम्बर २०१० मा किरात ये़ले़ संवत् अध्ययन समन्वय समितिले किरात सवन्वय समिति (किरात याक्खा छुम्मा, सुनुवार सेवा समाज, किरात याक्थुङ चुम्लुङ र किरात राई यायोक्खा) लाई बुझाएको ऐतिहासिक घटना यहाँ स्मरण गराउन चाहन्छौँ ।

श्रदेय प्रवुद्ध किरातजन !
किरात जनलोकमा प्रचलित किरात येÞलेÞ संवत्लाई विस्तारित रूपमा स्थापित र संस्थागत गर्ने साथै सरकारी तहबाट मान्यता दिलाउनका लागि मुलुकको राष्ट्रप्रमुख तत्कालीन राष्ट्रपति डा. रामवरण यादव, कार्यपालिका प्रमुख तत्कालीन प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपाल, व्यवस्थापिका प्रमुख तत्कालीन संविधानसभाका अध्यक्ष सुवासचन्द्र नेम्बाङ साथै प्रमुख प्रतिपक्षी दलका तत्कालीन नेता पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डलाई विश्वभरि छरिएर रहेका किरातहरूको प्रथम हाङ (राजा) यलम्बरको स्मारक संवत्को रूपमा मानिआएको र किरात समाजको सांस्कृतिक ढुकढुकीका रूपमा रहेको ‘किरात येÞलेÞ संवत्’लाई राष्ट्रिय मान्यता प्रदान गर्न र प्रथम किरात राजा यलम्बरलाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गर्न मागपत्र बुझाई राज्यपक्षको ध्यानाकर्षण गरिएको पुनस्र्मरण गर्नु गराउनु र सोही भावमा काम गर्नु गराउनु आज हामी सबैको परम कर्तव्य हुन आएको छ । यो कामको पहलकदमी जति चाँडो गर्न सकिन्छ उति नै चाँडो किरात जातिहरूको ऐतिहासिक पहिचानले वैधानिकता प्राप्त गर्नेछ ।

यस गहनतम कुरालाई गम्भीरतापूर्वक मनन गरी दिनुहुन्छ भन्ने आशाका साथ अन्तमा, विश्वभरको प्रमाणिक इतिहासको परम्परालाई ध्यानमा राख्दै कार्बन डेटिङबाट जिवाशेष र हाप्लो ग्रुपिङबाट जिन वा जैविक आयु पत्ता लगाउने वैज्ञानिक युगका हामीले तथ्यलाई मूल मन्त्र र आधार मान्दै हालसम्म प्राप्त ठोस प्रमाणहरूको आधारमा हाम्रो इतिहासको निरूपण गर्ने हामी किरात जातिहरूको एकमात्र बाटो भएकाले किरात येÞलेÞ संवत्को नयाँ वर्ष ३८०३ को हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना सहित किरात येÞलेÞ संवत्को प्रामाणिक काल गणना ३८०३ (सन् २०२४) लाई व्यापक प्रचलनमा ल्याउन किरातजन्य सङ्घसंस्थाहरू साथै संसारभरिका किरातहरूलाई हार्दिक अपिल गर्दछौँ ।

किरात ये़ले़ संवत्, व्यवहारिक पात्रो निर्माण र प्रयोगको बाटो – अमर तुम्याहाङ/बलिराज खम्बु

सार
यस लेखमा किरात ये़ले़ संवत् र त्यसको आधारमा व्यवहारिक पात्रो निर्माण र प्रयोगको सम्बन्धमा चर्चा गरिने छ । संवत्का विषयमा कालगणनाका आधार र प्रामाणिकता, राष्ट्रिय मान्यताका लागि भएका प्रयासहरू, संवत् प्रयोगमा देखिएका समस्याहरू र सम्भावित उपायहरु छलफलका लागि प्रस्तावित पात्रोको उल्लेख हुने छ भने पात्रोको सम्बन्धमा यससँग सम्बन्धित विभिन्न पक्षको सन्दर्भ उल्लेख गरिएको छ ।

किरात ये़ले़ संवत्को कुरा
प्रथम किरात राजा यलम्वरको स्मृतिमा प्रयोगमा आएको किरात ये़ले़ संवत् स्मारक संवत् (खम्बु र अन्य, २०१०) हो । मिथकीय आधारमा यस संवत्को गणना पाँचहजार वर्षभन्दा माथि मानिने विषय यस संवत्लाई राष्ट्रिय संवत्का रुपमा मान्नुपर्दा यसको राष्ट्रिय आधारशीला गुम्ने, ऐतिहासिक एवम् पुरातात्विक आधार नहुने जस्ता समस्याहरू हाम्रासामु खडकिने कुरा विद्यमान छन् । यसो गरेमा नेपाल मुलुकमा रहेको किरातहरूको तथ्यपरक अकण्टक इतिहास बेवारिसे हुने विषय पनि विचारणीय पक्ष हो भने विश्वका ऐतिहासिक घटनाक्रमहरूसँग पनि यसको कालक्रमिक नाता अश्वभागिक त हुनु भएन नै । यो युग कल्पनातीत वा मिथकमा भन्दा ठोस प्रमाणमा बढी विश्वास गर्ने युग भएकाले नेपाल राष्ट्रका पुरातात्विक र ऐतिहासिक प्रमाणहरूको कसी लगाएर किरात ये़ले़ संवत् पुनप्र्रचलन गर्नु लोकसम्मत प्राज्ञिक कार्य हो भनिरहनु परोइन ।

किरात ये़ले़ संवत् पुनर्गणनाका आधार र प्रामाणिकता
किरात ये़ले़ संवत्को कालगणनाको आधार के हो ? यो प्रश्न जनचासोको स्वभाविक विषयमात्र होइन, गम्भीर अध्ययन र चिन्तन मननको प्रसङ्ग पनि हो । तर यस कुरामा कोही भने साँढेझैँ झुद्ने पोजिसनमा उभिएर परम्परागत ये़ले़ संवत् यथावत् रहोस् (कन्दङ्वा, २०६८) नत्र ! भन्छन् भने कतिपय पदभीरुहरू आधारहीन कालगणना आफ्नै प्राण पखेरुजस्तो झन्झन् कसिलो गरी पक्रिन प्रयासरत रहेका देखिन्छन्, त्यसबारेमा खोज अनुसन्धानको भगीरथ काममा लाग्नु त कता को कता !

आपदको बेलामा तेन्द्रोको सहारा भनेजस्तै पहिचान र अस्तित्व भासको भूमरीमा परेका वि.सं. २०४६ को परिवर्तनपछिका नेपालका किरातहरूले सिक्किमका जसहाङ मादेनले सुरु गरेको किरात ये़ले़ संवत् लाई अपनाउनु एउटा भरोसा लिनुको कार्यभाव थियो । त्यसको आसय यो होइन कि त्यसलाई हाम्रो ऐतिहासिक प्रमाण र पुरातावित्वक कसीमा घोट्नै हुन्न, मिथकमा मात्रै भर पर्नुपर्छ । यसो भन्न खोजिएको प्रतीत हुन्छ कि “त्यसो गर्नु ठूलो अपराध हो” तर हामी विज्ञान र प्रविधिको युगमा बाँचिरहेका छौँ; कथामा मात्र आधारित भएर होइन; आवश्यकता अनुसार ल्याबमा आधारित परीक्षण–परिणाममा आस्वस्त हुन अभ्यस्त छौँ । यसर्थ पनि किरात ये़ले़ संवत् को कालगणना लामो समयदेखि छलफल र बहसको विषय बन्दै आएको कुरा कसैबाट छिपेको छैन ।

वैरागी काइँलाको किराती संवत्देखि ये़ले़ संवत् सम्म (तान्छोप्पा पत्रिका, वार्ष १३, अङ्क १, माघ २०६४ मा प्रकाशित) लेखको आधारमा नवयमन्वय द्वैमाषिक पत्रिकाले २०६५ माघ १८ गते ये़ले़ संवत् ऐतिहासिकता समसामयिक सन्दर्भ विषयक अन्तरक्रियापछि आरम्भ भएको किरात ये़ले़ संवत् को कालगणनाको बहसले बृहत् अभियानको रुप लियो । १४ र १५ नोभेम्बर, २००९ मा प्राज्ञ वैरागी काइँलाको अगुवाइमा किरात ये़ले़ संवत् अन्तर्राष्ट्रिय विशेष विचार गोष्ठी नै सम्पन्न भयो । यस ऐतिहासिक गोष्ठीले जारी गरेको किरात ये़ले़ संवत् घोषणापत्र – २००९ र यसले निकालेका निष्कर्षको आधारभूमिलाई टेकेर ये़ले़ संवत् को कालगणनाको ऐतिहासिक प्रमाणको आधारमा टुङ्गोमा पुर्‍याउने काम एउटा कोणबाट गरेको छ । किरात ये़ले़ संवत् अध्ययन समन्वय समितिको पहलमा सम्बन्धित विषय विशेषज्ञहरूले किरात ये़ले़ संवत् को कालगणना निर्णय गरेको र त्यसलाई समितिको तर्फबाट किरात समन्वय समितिलाई बुझाएको निर्णयको अंश निम्न अनुसार रहेको छ:

१४ डिसेम्बर, २०१० (२०६७ मङ्सिर २८ गते) मङ्गलबार … भएको किरात ये़ले़ संवत् काल निर्धारणसम्बन्धी अन्तरक्रिया कार्यक्रमले किरात ये़ले़ संवत् को काल निर्धारण गर्नका लागि गोपालराजवंशावलीलाई मुख्य आधार मान्ने निर्णय गर्दै प्रा. डा. जगदीशचन्द्र रेग्मीबाट १४–१५ नोभेम्बर, २००९ (कात्तिक २८–२९, २०६६) मा प्रस्तुत भएको किरात ये़ले़ संवत् अन्तर्राष्ट्रिय विशेष विचार गोष्ठीमा प्रस्तुत कार्यपत्रमा उल्लेख भएको ३१ औँ किरात राजा खुरांजको शासन काल १८ वर्ष उल्लेख भएको तर मञ्जुल याक्थुम्बाबाट सो शासन काल १८ वर्ष नभई ७८ वर्ष हुनुपर्ने राय अगाडि अएकाले उल्लेखित १८ वा ७८ वर्षमध्ये कुन हो सत्यतथ्य प्रमाण हेरी स्रोत व्यक्तिहरू र किरात येÞलेÞ संवत् अध्ययन समन्वय समितिको संयुक्त पहलमा किटान गरी किरात समन्वय समितिमा पेश गर्ने निर्णय गरेको थियो । सोही निर्णय बमोजिम २३ डिसेम्बर, २०१० बिहीबाको दिन प्रा. डा. जगदीशचन्द्र रेग्मी, मञ्जुल याक्थुम्बा र शङ्कर साम्पाङ राई राष्ट्रिय अभिलेखालयमा गई माथि उल्लेखित ३१ औँ किरात राजा खुरांजको शासन १८ वर्ष वा ७८ वर्ष हो भन्ने बारेमा इतिहासकार तथा लिपि विशेषज्ञ ऐश्वर्यधर शर्मा, लिपि विशेषज्ञ सिद्धिरत्न शाक्य, अभिलेखालय प्रमुख भीम नेपाल र अनुसन्धान अधिकृत राजु रिमालको रोहबरमा बसेर गरिएको गोपालराजवंशावलीको मूलप्रतिको परीक्षण पश्चात् ३१ औँ किरात राजा खुरांजको शासन १८ वर्ष नभई ७८ वर्ष नै रहेको पुष्टी भयो ।

काठमाडौँ मालीगाउँबाट पाइएको मूर्तिमा लेखिएको शिलालेखबाट संवत् १०७ मा राजा जयवर्माको नाम लेखिएको पाइएको हुनाले र गोपालराजवंशावलीको वर्णनमा ३२ पुस्ता किराती राजापछि वर्मावंशी राजाहरूको नामावली पाइनेमा यिनै जयवर्मा नामको राजाले आफ्नो राज्यस्थापना गरेको उपलक्ष्यमा आफ्नो सालिक सो मितिमा खडा गरेको बुझिन आउँछ । यस आधारबाट किरात शासनको अन्त्य संवत् १०७ (ई.सं. १८५) मा भएको र वर्मावंशको शासन सुरु भएको देखिन आउँछ । यस कालगणनाको आधारमा गोपालराजवंशावलीमा वर्णित ३२ पुस्ता किरात राजाहरूको शासन वर्षका अङ्कहरू सबै जोडेर हिसाब गर्दा हुन आउने काल गणनालाई किरात राजवंशको शासन अवधि मान्नु पर्ने देखिन्छ । उल्लेखित ई.सं. १८५ बाट पूर्व काल गणना गरेर हिसाब गर्दा निस्कने अङ्क १९६४ (१९६३ वर्ष ८ महिना) मा १८५ घटाएपछि हुनआउने १८७९ (१८७८ वर्ष ८ महिना) योगफलमा २०११ जोडेपछि हुनआउने समग्र योगफल ३७९० (३७८९ वर्ष ८ महिना) हुन आउँछ । यसअनुसार किरात राजा एलम्/येलुङ/यलम्वरको शासन आरम्भ वर्ष ई.पू. १८७९ (१८७८ वर्ष ८ महिना) पूर्व भएको मान्नुपर्ने देखिन्छ (खम्बु र अन्य पूर्वत्, २०१०: २२७–२२८) ।

यी तलका आधारमा सन् २०२४ मा किरात ये़ले़ संवत् ३८०३ हुन आउँछ ।
यो अंशमा उल्लेखित प्रमाणहरू नेपालको इतिहासका सबैभन्दा पुराना र भरपर्दा हुन् जो अभिलेखालय र सङ्ग्रहालयमा अद्यावधि उपलब्ध रहेका छन् । यी प्रमाणहरूको आधारमा निर्धारण गरिएको किरात ये़ले़ संवत्को काल गणना सबैभन्दा विश्वासनीय र प्रमाणिक हो भनेर भनिरहनु परोइन ।

गोपालराजावंशावलीका आधारमा किरात राजाहरूको शासनक्रम अनुसारको शासन वर्ष र त्यसको अवधि (ईसापूर्वबाट ईस्वी संवत्को क्रममा) निम्न अनुसार प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।
१. राजा श्रीएलम् (यलम्बर), ९० वर्ष (१७७९–१६८९ ई.पू.)
२. राजा श्रीपेलम्, ८१ वर्ष (१६८९–१६०८ ई.पू.)
३. राजा श्रीमेलम्, ८९ वर्ष (१६०८–१५१९ ई.पू.)
४. राजा श्रीचंमिं, ४२ वर्ष (१५१९–१४७७ ई.पू.)
५. राजा श्रीधस्कं, ३७ वर्ष (१४७७–१४४० ई.पू.)
६. राजा श्रीवलुंच, ३१ वार्ष ६ महिना (१४४०–१४०८ ई.पू.)
७. राजा श्रीहुंतिं, ४० वर्ष ८ महिना (१४०८–१३६७ ई.पू.)
८. राजा श्रीहुरमा, ५० वर्ष (१३६७–१३१७ ई.पू.)
९. राजा श्रीतुस्के, ४१ वर्ष ८ महिना (१३१७–१२७५ ई.पू.)
१०. राजा श्रीप्रसफुं, ३८ वर्ष ६ महिना (१२७५–१२३७ ई.पू.)
११. राजा श्रीपव, ४६ वर्ष (१२३७–११९१ ई.पू.)
१२. राजा श्रीदास्ती, ४० वर्ष (११९१–११५१ ई.पू.)
१३. राजा श्रीचम्ब, ७१ वर्ष (११५१–१०८० ई.पू.)
१४. राजा श्रीकंकं, ५४ वर्ष (१०८०–१०२६ ई.पू.)
१५. राजा श्रीस्वनन्द, ४० वर्ष ६ महिना (१०२६–९८५ ई.पू.)
१६. राजा श्रीफुकों, ५८ वर्ष (९८५–९२७ ई.पू.)
१७. राजा श्रीशिंघु, ४९ वर्ष ६ महिना (९२७–८७७ ई.पू.)
१८. राजा श्रीजुलम्, ७३ वर्ष ३ महिना (८७७–८०४ ई.पू.)
१९. राजा श्रीलुकं, ४० वर्ष (८०४–७६४ ई.पू.)
२०. राजा श्रीथोरम्, ७१ वर्ष (७६४–६९३ ई.पू.)
२१. राजा श्रीथुको, ८३ वर्ष (६९३–६१० ई.पू.)
२२. राजा श्रीवम्र्म, ७३ वर्ष ६ महिना (६१०–५३७ ई.पू.)
४३. राजा श्रीगुंजं (गुंजंको अर्को नाम गस्ती)८, ७२ वर्ष ७ महिना (५३६–४६३ ई.पू.)
२४. राजा श्रीपुष्क (पुष्कको अर्को नाम पटुक)८, ८१ वर्ष (४६३–३८२ ई.पू.)
२५. राजा श्रीत्यपमि, ५४ वर्ष (३८२–३२८ ई.पू.)
२६. राजा श्रीमुगमम्, ५८ वर्ष (३२८–२७० ई.पू.)
२७. राजा श्रीशसरु, ६३ वर्ष (२७०–२०७ ई.पू.)
२८. राजा श्रीगुंणं, ७४ वर्ष (२०७–१३३ ई.पू.)
२९. राजा श्रीखिम्बुं, ७६ वर्ष (१३३–५७ ई.पू.)
३०. राजा श्रीगिरिजं, ८१ वर्ष (५७ ई.पू.–२२ ई.सं.)
३१. राजा श्रीखुरांज, ७८ वर्ष (२२–१०० ई.सं.)
३२. राजा श्रीखिगु, ८५ वर्ष (१००–१८५ ई.सं.)
३२ किरात राजाहरुको जम्मा शासन काल १९६३ वार्ष ८ महिना अर्थात् १९६४ वर्ष ।
(नोट: राजाहरूको नाम गोपालराजावंशालीमा उल्लेख भएअनुसार जस्ताको तस्तै राखिएको छ ।)

किरात ये़ले़ संवत् राष्ट्रिय मान्यताका लागि भएका प्रयासहरू
यस संवत्लाई राष्ट्रिय मान्यता दिलाउनका लागि किरात ये़ले़ संवत् अन्ययन समन्वय समितिका संयोगक प्राज्ञ वैरागी काइँलाको अगुवाइ तथा चार किरातजन्य संस्थाहरूको संयुक्त पहलमा राज्यका प्रमुख अङ्गहरूमा मागपत्र, स्मरणपत्र र ज्ञापनपत्रहरू बुझाउने काम भएको छ । यसैक्रममा तत्कालीन प्रधामन्त्री माधवकुमार नेपालसमक्ष २०६६ साल पुस ३० गते ज्ञापनपत्र प्रस्तुत गरियो भने तत्कालीन संस्कृतिमन्त्री मिनेन्द्र रिजालसमक्ष २०६६ माघ १२ गते मागपत्र बुझाइ ये़ले़ संवत्लाई राष्ट्रिय मान्यता दिनको लागि पहल गरिदिन अनुरोध गरिएको थियो । यसरी नै २०६६ साल माघ १० गते राष्ट्रपति डा. रामवरण यादवसमक्ष स्मरणपत्र, २०६६ माघ ११ गते संविधानसभाका अध्यक्ष सुवास नेम्बाङसमक्ष स्मरणपत्र र २०६६ माघ ७ गते तत्कालीन प्रमुखप्रतिपक्ष दलका नेता पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ समक्ष स्मरणपत्र बुझाउने काम भएको थियो । यसरी नै आगामी संविधानको अनुसूचीमा किरात ये़ले़ संवत्लाई राखियोस् भनी संविधान अवधारणपत्र तथा प्रारम्भिक मस्यौदा अध्ययन समितिका संयोजक अग्नि खरेललाई समेत मागपत्र बुझाइएको थियो ।

किरात ये़ले़ संवत्को व्यवहारिक प्रयोगका क्रममा देखिएका समस्यहरू
किरात समाजको सांस्कृतिक ढुकढुकीका रुपमा रहेको किरात ये़ले़ संवत् (खम्बू र अन्य पूर्ववत्) को अविछिन्न प्रयोग किरात जातिको जीवनपद्दति नै भएको छ । यसैमा किराती जाति गर्व गर्दछ । तर किरात ये़ले़ संवत्को व्यवहारिक प्रयोगका क्रममा केही आधारभूत समस्याहरू देखिएका छन् । लामो समयसम्म यसको कालगणनालाई प्रामाणिक बनाउने प्रयास नै भएन । पछिल्लो समयमा आएर यस विषयमा विसद् छलफल भएको छ र छलफलले प्रामाणिक परिणाम पनि दिएको छ । आश्चर्यको विषय के छ भने व्यक्तिगत रुपमा किरातजन्य संस्थाका अगुवाहरूले यसप्रति सम्मति प्रकट गरे पनि संस्थागत निर्णय गरी अगाडि बढ्नका लागि तत्पर देखिएका छैनन् । कतै किरातजन्य संस्थाहरूले यस विषयलाई नजरअन्दाज त गरेका होइनन् भन्ने प्रश्न पनि उठिरहेकै छ ।

किरात ये़ले़ संवत् चन्द्रमा पात्रोमा आधारित संवत् हो भन्ने कुरामा जनविश्वास भए पनि यसबारेमा आधिकारिक निर्णय भएको छैन । करिब एक दशकदेखि किरात ये़ले़ संवत्को नयाँ वर्ष माघ महिनाबाट आरम्भ हुन्छ भनी मान्न थालिएको छ । यो पद्दति चन्द्रमा पात्रोको विपरीत सौर्य पात्रोको प्रचलन हो । तर सर्वसाधारण किरातीदेखि बुद्धिजीवी र समाजका नेता हौँ भन्ने किराती अगुवाहरू समेत पनि यस विषयमा अनभिज्ञ देखिन्छन् जुन कुरा एउटा तीक्ष्ण व्यङ्ग्यको रुपमा लिइने गरिन्छ ।

तेस्रो समस्या भनेको किराती दर्शनमा आधारित ज्योतिषहरूको खडेरी हो । किरात ज्योतिष सङ्घको नाममा स्थापित संस्थाका ज्योतिषहरू पनि हिन्दू दर्शनबाट ओत्प्रोत् छन् । उनीहरू हिन्दू दर्शनमा आधारित ज्योतिष परम्पराबाट मुक्त हुनु अर्को विकराल अवस्था हो । ज्योतिषका सबै विधाका व्यक्तिहरू अनिकाल हुनु अर्को समस्या छन् । यसका साथै किरात भाषाको शास्त्रीय बार, दिन, तिथि, मितिको खोजको अभावमा आआफ्नो भाषाबाट ती प्राविधिक शब्दहरू खोज्दाखोज्दै, प्रयोगको अभ्यास गर्दा गर्दै घुमिफिरी रुम्जाटारे नियति हाम्रोसामु त्रासद मुख बाएर बसेको छ ।

हालसम्म समाधान भएका समस्याहरू
विगतमा किरात ये़ले़ संवत् सम्बन्धमा विभिन्न समस्याहरू थिए । ती विषयमा विभिन्न कालखण्डमा विभिन्न विद्वान् विदुषी तथा सङ्घ संस्थाहरूको सक्रिय सहभागितामा विसद छलफल भई सम्बन्धित सवालहरू समाधान भएका छन् । तिनलाई निम्न अनुसार तालिकीकरण गर्न सकिन्छ:

सवाल: १) किरात संवत् या यले संवत्को सम्बन्ध के वा कोसँग ? (किरात सभ्यतासँग ?, येलुङ् (कर्कपेट्रिक अनुुसार), एलम् (बज्राचार्य अनुसार), यलम्ब (माबुहाङ अनुसार), यलम्बर (शर्मा अनुसार) आदि सँग ।
समाधान: १) …राजा यलम्वरको स्मारक संवत्को रूपमा किरात ये़ले़ संवत् प्रचलनमा रहेको वा प्रचलन गर्ने (किरात ये़ले़ संवत् अन्तर्राष्ट्रिय विशेष विचार गोष्ठी, २००९, घोषणापत्र) निर्णय । अर्थात् किरात सभ्यतासँग नभएर प्रथम किरात राजा यलम्बरको स्मरणमा प्रयोग र प्रचलनमा ल्याइएको संवत् ।
सवाल: २) कुन नाम चलाउने ?
(किरात संवत्, येल संवत्, यले संवत्, येले दोङ, यल संवत्, किरात एले संवत्, येल थोचे, किरात ये़ले़ संवत् आदि ।)
समाधान: २) २०६६/५/२२ मा संयोजक टङ्कराम सुनुवारको अध्यक्षतामा बसेको किरात समन्वय समितिको बैटकले अब उपरान्त संवत्को नाम “किरात ये़ले़ संवत्” चलाउने र “संवत्” शब्दलाई आआफ्नो मातृभाषामा चलाउने निर्णय भयो ।
सवाल: ३) राज्यबाट मान्यता दिलाउन के गर्ने ?
समाधान: ३) २०६६/९/१ मा संयोजक टङ्कराम सुनुवारको अध्यक्षतामा बसेको किरात समन्वय समितिको बैठकले किरात ये़ले़ संवत्लाई नेपाल सरकारबाट मन्यता प्राप्त गराउन प्रधानमन्त्री, राष्ट्रपति, संविधानसभाका सभाध्यक्ष लगायत प्रमुख राजनीतिक दलहरूलाई ज्ञापनपत्र दिर्ने निर्णय ।

पात्रो प्रचलनको उद्देश्य
पात्रो प्रचलनको सामान्य उद्देश्य भनेको विगत र आगत समयको गणना (reckon) मा सघाउ पुर्‍याउनु हो । बालीनाली थन्क्याउने समय, महत्वपूर्ण चाडपर्व, विशिष्ट घटनाहरूको सम्झना गराउने काम पनि यसले गर्दछ ।

आदिम कालका बनेका क्यालेन्डर वा पात्राहरू ती पात्राहरू बनाउने व्यक्ति बसोबास गर्ने भूगोलबाट पूरापुर प्रभावित थिए । ठन्डी भेगीय मुलुकमा वर्ष निर्धारणको अवधारणा जाडो या हिउँद याम या ऋतुको अन्त्यसँग सम्बन्धित थियो भने गर्मी भेगीय मुलुकमा ऋतुको बदलामा चन्द्रमा समय गणनाको आधारभूत तत्व बनेको पाइन्छ । “दिन गणनाका लागि चन्द्रमाको सृष्टि भएको हो” भन्ने जुहरूको पुरानो किताबमा लेखिएबाट पनि पछिल्लो कुरालाई थप पुट दिन्छ ।

भनिन्छ, पात्रो सांस्कृतिक संविधान हो जसको अभावमा समाज एककदम पनि अगाडि बढ्न सक्दैन । यसर्थ पात्रो बनाउनु भनेको समाजलाई सहज रुपमा डोर्‍याउने स्वभाविक यत्न पनि हो ।

पात्रो तथा संवत्का आधारहरू
संसारमा चलनमा रहेका संवत्हरूको गणनाको मूल आधार दुई वटा देखिन्छन्: चन्द्रमाको गति र सूर्यको गति । यी दुईको संयुक्त रुपको आधारमा पनि पात्रो निर्माण भएको देखिन्छ जसलाई चान्द्र–सौर्य पात्रो भनिन्छ जसको मूल आधार ऋतु हो भन्ने कुरा परिभाषामा पाइन्छ । चन्द्रमाको गतिको आधारमा चलेका संवत्हरूलाई चान्द्र पात्रो (lunar calendar) र सूर्यको गतिको आधारमा चलेका संवत्हरूलाई सौर्य पात्रो (solar calendar) भनिन्छ । चान्द्र पात्रो तिथिमा आधारित हुन्छ भने सौर्य पात्रो गतेमा आधारित हुन्छ । गतेको मूल आधार सूर्य १२ वटा ग्रहहरूमा क्रमैसँग सङ्क्रमण हुने आधारमा निर्धारण हुने गर्दछ । इजिप्टका क्लाउडियस टोलेमी (Claudius Ptolemy) ले २०० बी.सी. अर्थात् आजभन्दा २२ सय वर्षजति अघि राशीहरू पत्ता लगाए अनि जनावर र मिथकीय पात्रहरूको नामको आधारमा तिनको नामाकरण (Illustrated Science Encyclopedia 2010: 132, 133, 174) गरेको मानिन्छ । यसको आधारमा सौर्य पात्रो या गतेमा आधारित पात्रो प्रणाली कान्छो र तिथि वा चान्द्रमा आधारित पात्रो पुरानो मानिन्छ ।
तर चान्द्र वर्षमा पनि दुई प्रकारको गणना पाइन्छ । भारतीय कालचक्रतन्त्रमा आधारित तिब्बती कार्ची पात्रोमा ३६० दिनको एक चान्द्रवर्ष मानिन्छ भने चिनियाँ पात्रो र हिजरी पात्रोमा ३५४ दिनको एक वर्ष मानिन्छ । ३६० दिनको पात्रो अनुसरण गर्नेको नयाँ वर्ष फागुन शुक्लपक्ष परेवाका दिन र ३५४ दिनको पात्रो मान्नेहरूको नयाँ वर्ष माघ शुक्लपक्ष प्रतिपदाको दिन पर्दछ जसलाई वसन्त उत्सवको रुपमा मनाइन्छ (तामाङ, २०१२) ।

प्राचीन कालमा पात्रो (संवत्) को प्रचलन
प्राचीन इजिप्टवासीहरूले हरेक महिना ३० दिन हुने र १२ महिनाको एक वर्ष कायम हुने पात्रो चलाएको पाइन्छ । यसको आधारमा ३६० दिनको एक वर्ष हुन आउँथ्यो । यो सौर्य गतिमा आधारित पात्रो थियो । पछि आएर ४,००० बी.सी.मा उनीहरूले ५ दिन थपेर ३६५ दिनको एक वर्ष बनाए । यसबाहेक इजिप्टबासीले २९ १/२ (२९ दिन र आधा दिन) दिनको चान्द्र धार्मिक पात्रो पनि प्रयोग गदथे । यो कृषि चक्रमा आधारित थियो ।

तर रोमनहरूले जोडा दिनहरू अशुभ हुन्छन् भन्ने अन्धविश्वास राख्थे र उनीहरूले उक्त ३० दिने महिनाहरूलाई २९ र ३१ दिने बनाए भने फेब्रुअरी एउटालाई २८ दिने बनाए । यसपछि उनीहरूको ३५५ दिनको वर्ष हुन गयो । यसको साथमा मर्सिडोनियस नामको २२ वा २३ दिनको थप महिना पनि बनाए जुन हरेक दोस्रो वर्षमा जोडिने गरिन्थ्यो । यस प्रकारको समस्यालाई समाधान गर्नका लागि जुलियस सिजर (Julius Caesar) ले राजआज्ञा पत्र (imperial decree) जारी गरी ऋतुको आधारमा सौर्य पात्रो बनाउन लगाए जसअनुसार ३६५ दिन ६ घण्टाको एक वर्ष हुन गयो । यस प्रकारको सुधारपछि पनि सूर्यको वास्तविक गतिभन्दा यो पात्रोको सौर्य वर्ष ११ १/२ मिनेटले लामो हुन गयो । यस काल गणनालाई जुलियन क्यालेन्डर वा पात्रो भनियो ।

जर्मन खगोलविज्ञ रेजियोमोन्टानस (Regiomontanus) को सहयोगमा पोप सिस्टस चौथा (Pope Sixtus IV) ले पूरा गर्न नसकेको यही जुलियन क्यालेन्डरको सुधार कार्य पूरा गर्नका लागि फादर क्रिस्टोफर क्लाभियले सम्पूर्ण गणितीय र खगोलशास्त्रीय काम गरे । त्यसपछि तिनै फादर क्रिस्टोफरको सल्लाह अनुसार पोप ग्रिगोरी तेह्रौँ (Pope Gregory XIII) ले आदेश जारी गरे: १५८२ अक्टोबर ४ बिहीबार जुलियन क्यालेन्डरको अन्तिम दिन हुने छ र अर्को दिन अर्थात् अक्टोबर ५ शुक्रबार हुने छ । यस अनुसार हरेक शताब्दी पूरा नहुन्जेल प्रत्येक चार वर्षमा मलमास (Leap year) हुने भयो । यसपछि पहिला जुलियन क्यालेन्डर भनिएको संवत्लाई ग्रिगोरियन क्यालेन्डर भन्न थालियो ।
यस क्यालेन्डरलाई १५८२ मा क्याथोलिक मुलुकहरू इटली, पोर्जुगल, स्पेन, बेल्जियम, हल्यान्ड र पोल्यान्डले स्वीकार गरे पनि बाँकी मुलुकले पछि मात्रै स्वीकार गर्दै गए । १५८४ मा क्याथोलिक जर्मन र स्वीसले; १५८७ मा हङ्गेरीले; १७०० मा प्रोटेस्टेन्ट जर्मन, स्वीस, डच राज्यहरू, डेनमार्क, नर्वे; १७५२ बेलायत र यसका उपनिवेशरुले; १८७३ मा जापानले; १८७५ मा इजिप्टले; १९१८ मा रुसले; १९२४ मा ग्रीसले; १९२६ मा टर्कीले र १९४९ मा चीनले स्वीकार गरी चलाएको इतिहास पाइन्छ ।

केही मुलुकका संवत्हरू र तिनका महिनाहरू
मुस्लिम मुलुकहरूमा हिजरी संवत् प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । हिजरी संवत्का महिनाहरूमा पहिलो महिना मोहररम, सफर, रबिउल अब्बल, रबिउस्सानी, मजादिल अब्बल, मजादिलस्सानि, रजब, शाबान, रमजान, शब्वाल, जिकादा र जिल्हिज्जा हुन भने यी सबै महिनाहरू २९ वा ३० दिनका हुने गर्दछन् । भारतमा शक संवत्लाई राष्ट्रिय संवत्को रुपमा मानिन्छ । चान्द्र तथा सौर्य वर्षमा आधारित शक संवत्लाई भारतीय सरकारले सन् १९५७ मा राष्ट्रिय संवत्को मान्यता दिएको थियो । यो संवत्का महिनाका नामहरू र दिन सङ्ख्यामा चैत्र ३० दिन, वैशाख ३१ दिन, ज्येष्ठ ३१ दिन, आषाढ ३१ दिन, श्रावन ३१ दिन, भाद्र ३१ दिन, आश्विन ३० दिन, कार्तिक ३० दिन, अग्रहायन ३० दिन, पौष ३० दिन, माघ ३० दिन र फाल्गुन ३० दिनका रहेका छन् । यसरी नै सबैभन्दा पुरानो जेविस पात्रो (Jewish Calendar) का महिनाहरूमा निसान (मार्च–अप्रिल, यही क्रमअनुसार ईस्वी संवत्का महिनाहरू पर्न जान्छन्) ३० दिन, लियार २९ दिन, सिवान ३० दिन, तामुज २९ दिन, एइभ ३० दिन, तिस्री ३० दिनका महिना हुन् । यसका साथै क्रमश: हेस्वान, किस्लेभ, टेभट, सेभट, अदार २९ र ३० दिनका महिना हुन भने अन्तिम महिना आदरशेनी पनि २९ दिनको हुन्छ । जसहाङ मादेनकृत ये़ले़ संवत्को पात्रोमा उल्लेख भएका महिनाहरू क:क्फे़क्वा, साप्फे़क्वा, चे़रे़नाम्, थे़रे़ङ्नाम, काप्मे:प्पा, थक्मे:प्पा, सिसे:क्पा, थे़से:क्पा, सिसे:क्रो, थे़से:क्रो, से़न्छे़ङ्ला र सिसे:क्ला रहेका छन् ।
इतिहासका प्रसिद्ध नायकहरु जस्तै राजा महाराजाहरु वा धर्मका प्रवर्तकहरुको स्मरणमा चलाइएका संवतहरु तथ्यपरक रहेको पाइन्छन् । जस्तै क्राइस्टको स्मरणमा चलेको संवत् यो साल सन् २०१८ पुगेको छ भने बुद्धको स्मरणमा चलेको संवत् २५६१ पुगेको छ । अनि शङ्खधर शाख्वाले गरेको जनताको क्रणमोचन कर्मको स्मरणमा चलेको नेपाल संवत् ११३८ पुगेको छ । यसको विपरीत मिथक वा सभ्यता वा ज्योतिषिय पूर्वानुमानि गणनाका आधारित संवत्हरुको काल गणना लामो भएको पाइन्छ जस्तै यो सालको कलिगत संवत् ५११८ हो । किरात येÞलेÞ संवत् पहिलो कोटीमा पर्दछ अर्थात् नेपालमा शासन गर्ने प्रथम किरात राजा यलम्बरको स्मरणमा चलाइएको हुनाले यो तथ्यपरक हुनुपर्दछ, मिथकको कोटीको होइन ।

किरात ये़ले़ संवत्को पात्रोको आधार चन्द्र वर्ष
किरातीहरूको ठूला चाडहरू उधौली तथा उभौली पूर्णिमाको आधारमा मानिँदै आएको छ । यसरी नै बलिहाङ चाड पनि औँसी अर्थात् तिथिमा आधारित छ । यी परम्पराहरूले किरात येÞलेÞ संवत् चन्द्र वर्षमा आधारित हो भन्न सकिन्छ भने सामान्यत यो संवत् चन्द्र वर्षमा आधारित संव्त (द काठ्मान्डू पोस्ट, नोभेम्बर १५ र १७, २०६७) रहेको विश्वास जनमानसमा रहेको छ । टोलेमीले राशीहरू पत्ता लगाएपछि र सौर्य वर्षमा आधारित क्रिस्चियन संवत् विश्वमा हावी भएपछि र दक्षिण एसियामा विक्रम संवत् तथा शक संवत् प्रवाही भएपछि गतेमा आधारित पात्रोमा नेपालीहरू अभ्यस्त हुने क्रममा किरातीहरू अछुतो रहने कुरै भएन । यसउसले पछिल्ला किराती पुस्ताले चन्द्र वर्ष या तिथिको आधारमा पात्रो चलाउन नै बिर्सिए । यसो भए पनि किराती समुदायमा रहेको कृषि कर्ममा आधारित व्यहारहरूलाई हृदयङ्गम गर्दा पौष वा माघ शुक्लपक्ष प्रतिपदादेखि परापूर्वकालबाट धुरपूजा भनेर मनाइने यक्वा पूजा वा उभौली पर्व अर्थात् चण्डी पूर्णिमासम्मको समयको लहरमा किरातीहरूको नयाँ वर्ष आरम्भ हुने दिन यतै कतै पर्ने गरेको हुनुपर्छ । जसहाङ मादेनकृत ये़ले़ संवत् पात्रोमा साप वर्षको याक्थुङ पञ्चाङ्ग (असेक तङ्बेलेÞन् याक्थुङ येÞनलन्) ले पनि यही कुरालाई प्रमाणित गर्दछ । अथवा पछिल्लो समयका अपनाइएको सौर्य पात्रोमा आधारित व्यवहार र परापूर्व कालमा प्रयोग गरिएको चान्द्र पात्रोको समिश्रणको बाटो पनि सहज हुने हो कि ? यस विषयमा विस्तृत छलफल र बहस गरी टुङ्गोमा पुग्नु फलदायी हुन्छ ।

किरात ये़ले़ संवत्को पङ्चाङ्ग पात्रो प्रयोगका क्रममा देखिएका समस्या
किरात समाजको सांस्कृतिक ढुकढुकीका रूपमा रहेको किरात ये़ले़ संवत् (खम्बू र अन्य पूर्ववत्) को अविछिन्न प्रयोग किरात जातिको जीवनपद्दति नै भएको छ । यसैमा किराती जाति गर्व गर्दछ । तर किरात येÞलेÞ संवत्को व्यवहारिक प्रयोगका क्रममा केही आधारभूत समस्याहरू देखिए । लामो समयसम्म यसको कालगणनालाई प्रामाणिक बनाउने प्रयास नै भएन । पछिल्लो समयमा आएर यस विषयमा विसद् छलफल भएको छ र छलफलले प्रामाणिक परिणाम पनि दिएको छ ।

किरात ये़ले़ संवत् चन्द्रमा पात्रोमा आधारित संवत् हो भन्ने कुरामा जनविश्वास भए पनि यसबारेमा आधिकारिक निर्णय भएको छैन । करिब एक दशकदेखि किरात ये़ले़ संवत्को नयाँ वर्ष माघ महिनाबाट आरम्भ हुन्छ भनी मान्न थालिएको छ । यो पद्दति चन्द्रमा पात्रोको विपरीत सौर्य पात्रोको प्रचलन हो । तर वर्तमानमा प्रचलित सौर्य पात्रो पद्दतिसमेतलाई ध्यानमा राखी किरात येÞलेÞ संवत्को छलफलका लागि प्रस्तावित पात्रो चान्द्र–सौर्य पद्दतिअनुसार निर्माण गरियो । यद्यपि यसको मूल आधार चान्द्रपद्धति नै हो ।

तेस्रो समस्या भनेको किराती दर्शनमा आधारित ज्योतिषहरूको खडेरी हो । किरात ज्योतिष सङ्घको नाममा स्थापित संस्थाका ज्योतिषहरू पनि हिन्दू दर्शनबाट ओत्प्रोत् छन् । उनीहरू हिन्दू दर्शनमा आधारित ज्योतिष परम्पराबाट मुक्त हुनु अर्को विकराल अवस्था हो । ज्योतिषका सबै विधाका व्यक्तिहरू अनिकाल हुनु अर्को समस्या छन् । यसका साथै किरात भाषाको शास्त्रीय बार, दिन, तिथि, मितिको खोजको अभावमा आआफ्नो भाषाबाट ती प्राविधिक शब्दहरू खोज्दाखोज्दै, प्रयोगको अभ्यास गर्दा गर्दै घुमिफिरी रुम्जाटारे नियति हाम्रोसामु त्रासद मुख बाएर बसेको छ । यद्यपि हाललाई हामीसँग जेजस्तो आधार छ त्यसैलाई टेकेर अगाडि बढ्नुको विकल्प छैन । त्यही आधारभूमिलाई टेकेर त्यसलाई क्रमागत पूर्णतातिर लाग्नु मानवीय बाध्यता हो ।

छलफलका लागि प्रस्तावित पात्रो निर्माणका लागि अङ्गिकार गरिएका कुराहरू
किरात ये़ले़ संवत्को व्यहारिक पात्रो निर्माण र प्रयोगका लागि किरातजन्य संस्थाले केही आधारभूत कामहरू सामूहिक र औपचारिक रूपमा गर्नु वाञ्छनीय छ । यसो भए पनि यलम्बर फाउन्डेसनको निर्णय अनुसार नेपाल पञ्चाङ्ग–पत्र निर्माण, व्यवस्थापन तथा प्रकाशन समिति मार्फत् निम्न अनुसारका बुँदाहरूको आधारमा प्रस्तावित पात्रो निर्माण गर्न लागिएको देखिन्छ:

(क) किरात ये़ले़ संवत्को कालगणना ३७९२ (कलिगत आधारित ५०७३) (वि.सं. २०६९–७० मा) ।
(ख) चान्द्र–सौर्य पात्रोको आधारमा ये़ले़ संवत्को पात्रो निर्माण गर्ने ।
(ग) किरात ये़ले़ संवत् को नयाँ वर्ष आरम्भको दिन माघशुक्ल प्रतिपदालाई मान्ने ।
(घ) किरात ये़ले़ संवत्को समयको आधार विन्दु पाटनको पटुकोढोँलाई मान्ने ।
(ङ) सुरुमा संस्कृत वा खस पदावलीहरूलाई उपयोग गरे पनि किरातभाषाहरूको तिथि, महिना, बार आदि अनुसूचीमा राख्ने र क्रमश: सम्बन्धित भाषामा पूर्णता दिँदै जाने/सम्भव भएमा साझा पदावली खोज्ने ।
(च) सबै किराती समुदायबाट प्रतिनिधित्व हुने गरी अविछिन्न रूपमा कार्य गर्ने गरी किरात ज्योतिष सङ्घको आरम्भ तत्काललाई यलम्बर फाउन्डेसनको एउटा इकाईबाट गर्ने आदि ।
छलफलका लागि प्रस्तावित पङ्चाङ्ग पात्रो निर्माणपछि उघ्रिएको नयाँ क्षितिज
किरात ये़ले़ संवत्को छलफलका लागि प्रस्तावित पङ्चाङ्ग पात्रो राशी पद्धतिमा निर्माण गरिएको छ । तर सोही पात्रोको अनुसूची (पृ.४८–४९) मा उल्लिखित विभिन्न किरात जातिहरूको भाषामा रहेको वर्षहरूको नामको अध्ययन गर्दा प्राय: सम्पूर्ण किरात वंश अन्तरगतका जातिहरू ल्हो परम्परा अर्थात् चान्द्र परम्पराको पात्रो चलाउने रहेछन् भन्ने तथ्य स्पष्ट हुन आउँछ । तर लामो समयसम्म हिन्दू राज्यसत्ताको सेपमा बसेका किरातीहरू हिन्दू पात्रो अर्थात् राशीमा आधारित पात्रो पद्धतीमा बानी परेका छन् । मौलिकतालाई अबलम्बन गर्ने हो भने किरात जातिका पङ्चाङ्ग पात्रो ल्हो अर्थात् चान्द्र पद्धती अनुसार पात्रो निर्माण गरिनुपर्छ । यसको आधारमा माघ १ गते होइन माघ शुक्लप्रतिपदाका दिन किरात ये़ले़ संवत् फेरिने दिन पर्न आउँछ र यसैलाई नयाँ वर्षको पहिलो दिन मान्नु पर्ने देखिन आउँछ ।

बाँकी समस्या र समाधानहरू
किरात ये़ले़ संवत्को पात्रो निर्माणका क्रममा देखिएका केही ज्वलन्त समस्याहरू र तिनका समाधानहरू निम्नअनुसार हुन सक्छन्
समस्या: किरात ये़ले़ संवत्को कालगणना ३७९७ कि कलिगत आधारित ५०७८) हुने ?
ऐतिहासिक एवम् प्रामाणिक कालगणना ३७९७ प्रयोग गर्ने ।
समस्या: ये़ले़ संवत्को पात्रो चान्द्र या सौर्य पात्रोको आधारमा निर्माण गर्ने ?
समाधान: चान्द्र पात्रोको आधारमा किरात ये़ले़ संवत् को पात्रो निर्माण गर्ने ।
समस्या: किरात ये़ले़ संवत् को नयाँ वर्ष आरम्भको दिन माघ १ गते या माघशुक्ल प्रतिपदालाई मान्ने ?
समाधान: किरात ये़ले़ संवत को नयाँ वर्ष आरम्भको दिन माघशुक्ल प्रतिपदालाई मान्ने ।
समस्या: किरात ये़ले़ संवत् को समयको आधार विन्दु पाटनको पटुकोढोँलाई मान्ने कि अन्यलाई ?
समाधान: किरात ये़ले़ संवत् को समयको आधार विन्दु पटुक राजाको दरबार मानिएको पाटनको पटुकोढोँलाई नै मान्ने ।
समस्या: किरात ज्योतिषहरूको अभावा कसरी पूरा गर्ने ?
समाधान: सबै किराती समुदायबाट प्रतिनिधित्व हुने गरी अविछिन्न रूपमा कार्य गर्ने गरी किरात ज्योतिष संस्थाको स्थापना गर्ने ।
किरात ये़ले़ संवत् मान्यताका लागि गर्नुपर्ने थप प्रयासहरू
प्रदेश नम्बर १ को प्रदेश सरकारले अध्ययनबाट प्राप्त किरात ये़ले़ संवत् सम्बन्धी गणनालाई पुन: अध्ययन गराई मान्यता दिई प्रादेशिक प्रयोगमा ल्याउन वाञ्छनीय छ । यसका लागि सरोकारवाला सङ्घ संस्थाहरुले प्रदेश सरकारलाई झकझकाउनु आवश्यक छ ।

टुङ्ग्याउनी
किरात ये़ले़ संवत् को पात्रो प्रयोगका लागि किरात जातिहरू आतुर छन् तर तिनका अगुवा संस्था वा व्यक्तिहरू यसप्रति या त अनभिज्ञ छन् कि त असमर्थ वा अकमर्णय छन् । तर अब कुनै बहानाबाजीले काम गर्ने अवस्था छैन । यससम्बन्धी केही प्राज्ञिक कार्यहरू नभएका होइनन् । किरातजन्य संस्थाहरू यसप्रति उपेक्षा भावमा रहेको देखिन्छ । अबको विकल्प अध्ययन क्रममा पत्ता लागेका सत्यतथ्य स्वीकार गरी समाजलाई गुमराहमा राखिनु हुन्न कि त उनीहरूले त्यसलाई तथ्यगत आधारमा चुनौती दिन सक्नुपर्छ र विकल्पको बाटो खुला गर्नुपर्छ । अध्ययनबाट आएको निष्कर्षप्रति अविश्वास हो भने पुन: अध्ययन गरी परीक्षण गरिनपर्छ र अगाडि बढ्नुपर्छ । समय कसैको बसमा हुन्न । यसर्थ समयले सुम्पेको कर्तव्यको बोध गर्नु, जिम्मेवारी बहन गर्नु र क्रमैसँग काम गर्दै जानुमा हामी सबैको कर्मनिष्ठ समीचीनता निहीत छ भन्नु सुशोभनीय नै हुन्छ ।

किरात नयाँ बर्ष ३८०३ (सन् २०२४) को शुभ कामना

शाह, मल्ल, लिच्छवी अघिका किरात शासक प्रथम किरात राजा यलम्बरले शासन शुरु गरेको दिनलाई गणना शुरु गरिएको यलम्बर संवत अर्थात येले तङ्बे, येले दोङ, येले थोचे ३८०३ (सन् २०२४) को मंगलमय शुभ कामना ।

यलम्बर फाउन्डेशन (किरातोलोजी रिसर्च सेन्टर)
www.yalambarfoundation.org.np